Ένα Επίτευγμα - ένας Άθλος - μία Πανδημία
ή Το φιλότιμο σε δύσκολους καιρούς

Τον Οκτώβριο του 2018, στα πλαίσια μιας περιπατητικής εξόρμησης, βρέθηκα στο Φράγμα του Μαραθώνα. Κοιτάζοντας το πάνω από τον δρόμο είχα την αίσθηση ότι ήμουν στην κορυφή μιας κατασκευής που συνέδεε το έδαφος μ' έναν αναποδογυρισμένο υδάτινο ορίζοντα. Γη, νερό, ουρανός κι ανάμεσα μια μαρμάρινη σκαλιέρα θαμβωτική στο φως του ήλιου, σαν να διαλύονταν στον ίδιο της τον όγκο, δημιουργώντας την αίσθηση μιας αέναης βαθμιδωτής ανάβασης.
Στη βάση του φράγματος ένα μικρό, επίσης μαρμάρινο, κομψό κτίσμα, αντίγραφο του "Θησαυρού των Αθηναίων"¹, γεφύρωνε τις εποχές: τον αρχαίο κόσμο με τον σύγχρονο. Ενώ στην κορυφή του η τεχνητή λίμνη απλώνονταν ακύμαντη, με τις ιδανικά καθρεφτισμένες φυλλωσιές των παρόχθιων δέντρων. Μέσα στη λίμνη ένας πέτρινος πύργος έριχνε τον μακρύ του ίσκιο στα νερά, διασχίζοντας τη σιωπή.
Τον Φλεβάρη του 2020, στα πλαίσια του πολιτιστικού δρώμενου "Η πόλη ως κέντημα"², επισκέφτηκα την Έκθεση "Η μεγάλη πρόκληση - 90 χρόνια Φράγμα Μαραθώνα", βασισμένη στα αρχεία της ΕΥΔΑΠ. Εκεί, συνειδητοποίησα πως πρόκειται για ένα κατασκευαστικό επίτευγμα. Πίσω από αυτό το μεγάλο έργο υπάρχουν εξαιρετικοί επώνυμοι μηχανικοί, Αμερικανοί και Έλληνες, αλλά και 900 περίπου εργάτες, τεχνίτες, ένα ανώνυμο πλήθος μοναδικών προσώπων που δούλεψαν στις βαριές και στις λεπτές δουλειές, στα θεμέλια, στο χτίσιμο, στις επενδύσεις, στα φινιρίσματα.
Το Φράγμα του Μαραθώνα, ύψους 285 μέτρων (54 μέτρα πάνω από την κοίτη του ποταμού) είναι μοναδικό γιατί είναι το μόνο μαρμάρινο Φράγμα στον κόσμο. Χρησιμοποιήθηκε πεντελικό μάρμαρο όπως και στον Παρθενώνα. Το μάρμαρο είναι υλικό που αντέχει στον χρόνο μα είναι σκληρό. Απαιτεί σθένος ακόμη και η πιο αδρή κατεργασία του. Η τελική κατεργασία, το φινίρισμα των μαρμάρινων βαθμίδων, ολοκληρώθηκε επί τόπου, μετά την τοποθέτηση τους. Μέρες ακούγονταν η ρυθμική "μουσική" των σφυριών στον Μαραθώνα, εκεί, στη συμβολή δυο χειμάρρων, του Χαράδρου και του Βαρνάβα, στη συμβολή δύο κόσμων, του αρχαίου και του σύγχρονου. Ένα πραγματικό επίτευγμα στο μεταίχμιο ενός Ιστορικού χρόνου: λίγο μετά από την Μικρασιατική Καταστροφή.

"Περίπου 1.200.000 Έλληνες της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης ήρθαν στην Ελλάδα λίγο μετά την καταστροφή και ακολούθησαν άλλοι 250.000 περίπου μέχρι το 1924 στην ανταλλαγή των πληθυσμών."³ Ο πληθυσμός της Αθήνας είχε αυξηθεί δραματικά, μαζί και οι ανάγκες του. Το Φράγμα του Μαραθώνα άρχισε να κατασκευάζεται από το 1926 και ολοκληρώθηκε σε τρία χρόνια, το 1929. Τα εγκαίνια έγιναν μέσα σε μια ατμόσφαιρα θριαμβευτική, με τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο, τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Παύλο Κουντουριώτη, βουλευτές, καθηγητές του Πολυτεχνείου, τους μηχανικούς του έργου, ανώτερους δημοσίους υπαλλήλους. Και πίσω από τους επισήμους το ανώνυμο εργατικό δυναμικό, το πλήθος των προσφύγων που δούλεψαν στην κατασκευή του.
"Αρχικά κατασκήνωσαν γύρω από το εργοτάξιο και διατρέφονταν πρόχειρα, με ξηρά τροφή."⁴Έπειτα μείνανε σ' έναν οικισμό πλήρως οργανωμένο, με εστιατόριο, σχολείο και νοσοκομείο που έφτιαξε η αμερικάνικη εταιρεία ULEN, η οποία είχε αναλάβει και την κατασκευή του Φράγματος. Ένας Πύργος μέσα στη λίμνη καθόριζε την υδροληψία του νερού ανάλογα με την εποχή, ώστε το καλοκαίρι ν' αντλείται νερό από μεγαλύτερο βάθος για να είναι πιο δροσερό. Για τη μεταφορά του νερού χρειάστηκε η κατασκευή ενός άλλου μεγάλου έργου, της σήραγγας του Μπογιατίου, που παραδόθηκε το 1931, επίσης από την ULEN. Η ίδια η Εταιρεία, που αναλάμβανε μεγάλα υδραυλικά έργα σ' ολόκληρο τον κόσμο, την είχε χαρακτηρίσει ως τη μεγαλύτερη υδραυλική σήραγγα στην Ευρώπη.

Άραγε πώς ένιωθαν όλοι εκείνοι οι αφανείς ήρωες του μόχθου; Νοσταλγούσαν τη ζωή τους πριν από την Καταστροφή όπως νοσταλγεί κανείς έναν Παράδεισο χαμένο; "Μοιρολογώ την κουρσεμένη πατρίδα μου, τ' Άϊβαλί της Μικράς Ασίας, και μαζί τη ζεστή φωλιά μου, το υποστατικό που ζούσα αποτραβηγμένος [...] και την αθόλωτη ευτυχία", γράφει ο Φώτης Κόντογλου.⁵
Ή μήπως κάναν την ανάγκη φιλοτιμία; "Το κατ' ανάγκην πραττόμενον εμφάνισαν ως οικειοθελώς γινόμενον"⁶. Αυτό που έπρεπε να κάνουν αναγκαστικά, δηλαδή, το εργάστηκαν με ευσυνείδητο ζήλο σαν να ήταν κάτι που ήθελαν να κάνουν. Το φιλότιμο, άλλωστε -που προέρχεται από την αρχαία λέξη φιλοτιμία- χαρακτηρίζει τους Έλληνες στις δύσκολες στιγμές της Ιστορίας τους. Το παράδειγμα του Έλληνα οπλίτη Φειδιππίδη, που μετά τη μάχη του Μαραθώνα, το 490π.Χ. έτρεξε από το πεδίο της μάχης στην Αθήνα, για να μεταφέρει τα νικητήρια νέα με το περίφημο "νενικήκαμεν", δείχνει πόσο βαθιές είναι οι ρίζες του. "Στερρά γαρ ανάγκη", λέει ο Ευριπίδης στην Εκάβη. Η Ιστορία επιβάλλει την ανάγκη, αλλά και αντίστροφα η ανάγκη μπορεί να διαμορφώσει την Ιστορία.

Λίγα χρόνια μετά από την ολοκλήρωση των εργασιών του Φράγματος και την υδροδότηση της Αθήνας το 1931, ξεσπά ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος. Μια δεύτερη μεγάλη καταστροφή συντελείται. Αυτή τη φορά, όμως, οι απώλειες δεν αφορούν μόνο την Ελλάδα, αλλά όλο τον κόσμο. Ωστόσο πάλι, οι Έλληνες πλήρωσαν βαρύτατο τίμημα.
Στο Μουσείο του Μαραθωνίου Δρόμου προβάλλεται, μεταξύ των άλλων, η ιστορία ενός εκπληκτικού δρομέα, ενός "απόγονου του Φειδιππίδη", όπως ονομάστηκε ο Στυλιανός Κυριακίδης, ο οποίος έτρεξε το 1946 στον Μαραθώνιο της Βοστώνης για να βοηθήσει τον ελληνικό λαό που έβγαινε καθημαγμένος από τον πόλεμο. Πρόκειται για έναν αγώνα που προκάλεσε παγκόσμιο θαυμασμό και συγκίνηση.
Ο Σ. Κυριακίδης, πριν από τον πόλεμο, είχε μια λαμπρή καριέρα αθλητή μεγάλων αποστάσεων, με πολλές διακρίσεις. Είχε φτάσει και μέχρι τους Ολυμπιακούς του 1936, χωρίς να σταματήσει ποτέ να εργάζεται συγχρόνως και για τα προς το ζην. Στη διάρκεια του πολέμου σταμάτησε κάθε αθλητική δραστηριότητα. Το 1946, ήταν εξουθενωμένος από την πείνα και απροπόνητος για έξη χρόνια. Επί πλέον, δεν είχε χρήματα ούτε για τα εισιτήριά του. Για να εξασφαλίσει ένα εισιτήριο χωρίς επιστροφή, πούλησε την οικοσκευή του. Όταν όμως έφτασε στην Βοστώνη, εξαντλημένος μετά από τρεις μέρες ταξίδι, παρόλο που οι ομογενείς τον φρόντισαν όσο μπορούσαν, οι γιατροί που τον εξέτασαν τον βρήκαν πολύ αδύναμο και τον απέρριψαν από τον αγώνα. Αναγκάστηκε να υπογράψει, μαζί με έναν ομογενή, ότι θα τρέξει με δική τους ευθύνη για να επιτραπεί η συμμετοχή του.
Στις 20 Απριλίου του 1946, ο Στυλιανός Κυριακίδης έτρεξε "για επτά εκατομμύρια πεινασμένους Έλληνες", όπως είπε ο ίδιος, κι ήρθε πρώτος! Όταν ρώτησαν το φαβορί του αγώνα, τον Αμερικανό Τζόν Κέλλυ, πώς τον νίκησε "ο κοκαλιάρης Έλληνας" - όπως τον αποκαλούσαν κάποιοι δημοσιογράφοι - εκείνος απάντησε: "Πώς θα μπορούσα να νικήσω έναν τέτοιο αθλητή; Εγώ αγωνιζόμουν μόνο για τον εαυτό μου. Αυτός αγωνιζόταν για μια ολόκληρη πατρίδα."
Αμέσως μετά τη νίκη του ο Σ. Κυριακίδης ξεκίνησε έναν άλλο μαραθώνιο. Γύρισε τις πόλεις των ΗΠΑ μιλώντας για το δράμα των Ελλήνων που στερούνταν βασικά αγαθά. Έφθασε μέχρι τον Λευκό Οίκο, προσκαλεσμένος του προέδρου Τρούμαν. "Εγώ δεν θέλω τίποτα για τον εαυτό μου. Δώστε στην πατρίδα μου", είπε. Κατόρθωσε, τελικά, να συγκεντρώσει 250.000 δολάρια και δύο πλοία με τρόφιμα, ρουχισμό, φάρμακα κ.λ.π. για τον δοκιμαζόμενο ελληνικό λαό.

Και τώρα, στην εποχή μας, βρισκόμαστε σε μια ιστορικά δύσκολη στιγμή. Η αυξανόμενη επιθετικότητα της γειτονικής Τουρκίας και η παγκόσμια απειλή του κορονοϊού μάς επιβάλλουν όχι μόνο αλλαγές στην καθημερινότητα αλλά και αλλαγές στον τρόπο σκέψης μας. Το πρόσθετο παρελθόν της οικονομικής κρίσης διδάσκει να μην εφησυχάζουμε. Το παρόν αβέβαιο. Το μέλλον άδηλο. Ίσως να είναι και μια ευκαιρία να σκεφτούμε ξανά τις προτεραιότητές μας. Και τις πραγματικές ανάγκες μας. Η χωρίς μέτρο κατανάλωση είτε αγαθών είτε ποικίλων εμπειριών οδηγεί στην αυταπάτη ότι έχει κανείς αιώνια δικαιώματα σε μια πρόσκαιρη ικανοποίηση. Μάς οχυρώνει πίσω από πλαστές βεβαιότητες. Μάς αφαιρεί την αληθινή ελευθερία μας. Οδηγεί σε μια ανεξέλεγκτη ανάπτυξη καταστρέφοντας τον ζωτικό χώρο του φυσικού περιβάλλοντος. Μάς στερεί και τον πολύτιμο χρόνο μας, τροφοδοτώντας μας διαρκώς με το υποκατάστατο μιας καταναλωτικής ζωής αντί μιας αληθινής ζωής με αυτογνωσία, αλληλεγγύη, αγάπη. Στη σιωπή και κάτω από την απειλή του θανάτου νιώθει κανείς ότι τελικά έχει ανάγκη από πολύ λίγα πράγματα.
Αυτή η πανδημία έχει κι ένα άλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό. Όσοι νοσήσουν δεν θα έχουν την ίδια τύχη. Κάποιοι ίσως να μην το καταλάβουν καν, αρκετοί θα έχουν ήπια συμπτώματα, άλλοι όμως θα πεθάνουν με θάνατο μαρτυρικό, από ασφυξία. Σε ποιά από αυτές τις κατηγορίες θα βρεθούμε αν αρρωστήσουμε; Και σε ποιούς θα έχουμε μεταδώσει τον ιό μέχρι να το αντιληφθούμε; Το αν θα είναι τελικά σωστή ή λάθος η αντιμετώπιση αυτής της πανδημίας εξαρτάται και από το αίσθημα της συλλογικής ευθύνης που έχει ο καθένας μας.
Επί πλέον θα υπάρξουν και οικονομικές επιπτώσεις αν τα περιοριστικά μέτρα διαρκέσουν πολύ. Οι πολλοί θα δουν τα εισοδήματά τους να μειώνονται. Κάποιοι ίσως χάσουν τ' απαραίτητα για την καθημερινή επιβίωσή τους. Κάποιοι άλλοι θ' αυξήσουν την περιουσία τους. Μερικοί θα κερδοσκοπήσουν. Θα υπάρξει η απαραίτητη αλληλεγγύη, ο αλτρουισμός, για να ισορροπήσει η τύχη των λίγων με την ατυχία των πολλών;

Γυρίζω με τη φαντασία μου πίσω, στον Μαραθώνα, στον τόπο αυτό που συνδέθηκε με μια Ιστορική Μάχη και μ' ένα άθλημα παγκόσμιο. Βλέπω το Φράγμα ν' αστράφτει στο ζενίθ του ήλιου. Ο Πύργος Υδροληψίας εκτείνει τη σκιά του στο νερό έως την όχθη. Η λίμνη είναι ένας σιωπηλός καθρέφτης. Γαλήνη. Ένας λευκός τσικνιάς διασχίζει το ακύμαντο φως.
Σκέφτομαι τον αρχαίο Μαραθωνοδρόμο, τον Φειδιππίδη, που έφερε μετά τη μάχη το νικητήριο μήνυμα στους Αθηναίους, τον Στέλιο Κυριακίδη που έτρεξε "για επτά εκατομμύρια πεινασμένους Έλληνες" στη Βοστώνη, όλους εκείνους που δούλεψαν στην κατασκευή αυτού του μαρμάρινου Φράγματος. Σε μια ιστορικά δύσκολη στιγμή, όλοι αγωνίστηκαν κάνοντας την ανάγκη φιλοτιμία. Το φιλότιμο, μην ξεχνάμε, είναι ένα εξαιρετικό αντίβαρο στο ελάττωμα της φυλής μας που είναι η διχόνοια. Στον κακώς, δηλαδή, εννοούμενο ανταγωνισμό, που υιοθετούν οι κενόδοξοι, το φιλότιμο απαιτεί τη διαρκή και ζωηρά συναίσθηση της αληθινής τιμής.
Άραγε όταν θα έχει κοπάσει ο σάλος αυτής της πανδημίας θα έχουμε αλλάξει κάτι από τις συνήθειές μας; Αν κληθούμε ν' αντιμετωπίσουμε άλλες καταστάσεις ίσως δυσκολότερες από την σημερινή, θα μπορέσουμε να το κάνουμε; Θα έχουμε ωριμάσει αρκετά ώστε να καταφέρουμε να σταθούμε στο ύψος των περιστάσεων; Ν' αποδείξουμε για άλλη μια φορά ότι εμείς οι Έλληνες μπορούμε να κάνουμε την ανάγκη φιλοτιμία;
Η Ιστορία θα το δείξει.

Δημοσιεύθηκε στο ηλεκτρονικό περιοδικό fractalart - Η γεωμετρία των ιδεών, στις 08/04/2020.

1 Μικρός ναός στους Δελφούς, αφιερωμένος από τους Αθηναίους στον Απόλλωνα, για τη νίκη τους κατά των Περσών.
2 Η πόλη ως κέντημα. Τέχνασμα ή ενδεχόμενο", πρόκειται για εργαστήριο συμμετοχικής περιπλάνησης σε αναζήτηση της ταυτότητας της Αθήνας στην καθημερινότητα, https://activcitylab.wordpress.com/
3 "1922 Ο Μεγάλος Ξεριζωμός - Η μεγαλύτερη μετακίνηση πληθυσμών στην ιστορία", NATIONAL GEOGRAPHIC, Νοέμβριος 1925.
4 Ε. Χεκίμογλου "Υδάτινη Ιστοριογραφία: Χρονικό της διαχείρισης του νερού στην Αττική", Αθήνα, ΕΥΔΑΠ, 2014
5 Φώτης Κόντογλου, "Το Άϊβαλί η πατρίδα μου", Εκδόσεις Άγκυρα, 2009.
6 Δ. Δημητράκου, "Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης"