ΕΝΑ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗ ΔΗΛΟ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΚΑΘΑΡΣΗΣ
Με ευκαιρία ένα επαγγελματικό ταξίδι στις Κυκλάδες επισκέφθηκα τη Δήλο το 2003, μια ιδιαίτερη στιγμή, όταν φυσούσε ένας άνεμος δημιουργικής έντασης στην Ελλάδα με την προετοιμασία των Ολυμπιακών αγώνων. Ακολούθησε το 2004 η επιτυχημένη διοργάνωση των αγώνων -δυστυχώς με όλο το αφανές παρασκήνιο της επείγουσας ανάθεσης των διαφόρων έργων- την ίδια χρονιά η κατάκτηση του Ευρωπαϊκού Κυπέλλου στο ποδόσφαιρο από την Εθνική Ελλάδας και το 2005 η λαμπερή πρωτιά στη Γιουροβίζιον με την Έλενα Παπαρίζου. Πράγματι ήταν μια περίοδος που -επιφανειακά ή όχι- το μέλλον της χώρας μας στο ευρωπαϊκό προσκήνιο έμοιαζε ανοιχτό, λαμπρό κι ανέφελο.
Ωστόσο εκεί στη Δήλο, βαδίζοντας ανάμεσα στους αποσαρθρωμένους φρουρούς του άλλοτε ιερού χώρου, στη λεωφόρο των λεόντων, ένιωσα το καύμα του ήλιου σαν ένα αόρατο θυρεό της Ιστορίας, να λάμπει, να χάνεται να τρεμοσβήνει, να υψώνεται πάλι.
Δεν ήταν η πρώτη φορά που επισκεπτόμουν το νησί-μουσείο. Είχα βρεθεί στη Δήλο μόλις πέντε χρονών. Αδρά ωστόσο ανεξίτηλα γράφτηκε στη μνήμη μου η πρώτη εντύπωση των ερειπίων. Μα τώρα στην Παλαίστρα του Γρανίτη, στην αποξηραμένη λίμνη του Απόλλωνα, η σιωπή ήταν τόσο συμπαγής σαν να είχε αποσυρθεί η ζωή πολλά χρόνια πριν να γίνει ολόκληρο το νησί μια κοιτίδα αποκρυσταλλωμένης Ιστορίας ή αλλιώς ένας αρχαιολογικός χώρος.
Συνέχισα την περιδιάβαση στη συνοικία του θεάτρου. Εκεί, τα ψηφιδωτά των σπιτιών ιστορούσαν εποχές πλούτου. Μια απλόχερη εύνοια είχε δοθεί κάποτε σ’ αυτή τη γωνιά της γης. Η αίσθηση που είχα όμως, ήταν η αίσθηση μιας εύθραυστης ισορροπίας ανάμεσα σε μια μεγάλη ευτυχία και μια εξ ίσου μεγάλη -αν όχι μεγαλύτερη- καταστροφή.
Διαβάζοντας την Ιστορία της Δήλου επαλήθευσα αυτήν την αίσθηση. Το νησί φαίνεται ότι ήταν αρχικά ένας ευνοημένος ιερός τόπος, κέντρο μιας ισχυρής Συμμαχίας -της Αθηναϊκής- και αργότερα έγινε το θύμα αυτής ακριβώς της ιερότητας. Η αιτία είναι πάντα η ίδια: η απληστία των ισχυρών. Ίσως όμως έτσι να γράφεται πάντα η Ιστορία. Αλλά ας έρθουμε στα γεγονότα.
Η Δήλος υπήρξε αρχικά το ιερό κέντρο της Αθηναϊκής Συμμαχίας που ιδρύθηκε το 478/7π.Χ. από ανθρώπους “με αρετή και τόλμη”, τον δίκαιο Αριστείδη και τον τολμηρό Θεμιστοκλή. Η Συμμαχία σχηματίστηκε κάτω από τη διάχυτη απειλή των Περσών, με στόχο ν’ αντιμετωπίσει ακριβώς αυτήν την απειλή. Ορίστηκε λοιπόν οι σύμμαχοι να έχουν τους ίδιους εχθρούς και τους ίδιους φίλους. Δεν προσδιορίστηκε ωστόσο ποιός είναι ο εχθρός.
Για την εδραίωση της συμμαχίας δόθηκε και ο απαραίτητος όρκος σε μια συμβολική τελετή όπου ρίχτηκαν πυρακτωμένοι σιδερένιοι μύδροι στη θάλασσα, “πράξη που συμβόλιζε ότι η συμφωνία θα λυνόταν μόνο όταν ανέβαινε το σίδερο ξανά στην επιφάνεια. Επομένως η διάρκειά της θα ήταν απεριόριστη.”1 Τα πρώτα χρόνια της συμμαχίας ήταν ευχάριστα γιατί όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης “το μεγάλο πλήθος βρήκε τον τρόπο να ζει εύκολα” 2. Ακόμα κι όταν απομακρύνθηκε ο αρχικός κίνδυνος που οδήγησε σ’ εκείνον τον συνασπισμό -οι Πέρσες δηλαδή- η Συμμαχία δεν διαλύθηκε γιατί οι μικροί σύμμαχοι πλήρωναν ένα λογικό φόρο και σ’ αντάλλαγμα είχαν την ικανοποίηση ότι ανήκαν σ’ ένα ισχυρό οργανισμό, που σε κάθε εχθρική επιβουλή θα τους βοηθούσε. Ωστόσο στην πορεία του χρόνου συνέβη αυτό που συμβαίνει όταν ο ισχυρός αποφασίζει για την τύχη των λιγότερο ισχυρών ή των αδύναμων. Η ηγέτιδα δύναμη της Συμμαχίας (η Αθήνα) αντί να προσαρμοστεί στην αλλαγή των συνθηκών που οδήγησαν στη διαμόρφωσή της και ν’ αλλάξει τους όρους ώστε να γίνουν ελαφρότεροι για τους υπόλοιπους συμμάχους (π.χ. να μειώσει τους φόρους) προτίμησε ν’ αυξήσει την ισχύ της αποφασίζοντας να πάρει σκληρά μέτρα σε βάρος τους. Και φυσικά αυτό δημιούργησε κρίση και προκάλεσε αλλεπάλληλες συγκρούσεις.
Για τη Δήλο όμως, η αντίστροφη μέτρηση είχε αρχίσει νωρίτερα, γύρω στα 540π. Χ. όταν ο τύραννος Πεισίστρατος των Αθηνών είχε διατάξει την πρώτη κάθαρση στο νησί, με την οποία απομακρύνθηκαν όλοι οι τάφοι από το τμήμα του νησιού που ήταν ορατό από το ναό του Απόλλωνα. Έπειτα το 454/3π.Χ. μεταφέρθηκε το ταμείο της Συμμαχίας από το ιερό νησί στην Αθήνα και υποβαθμίστηκε ο ρόλος του (άραγε και η ιερότητά του;). Ήταν ώριμο πια το κλίμα και επί πλέον είχε προηγηθεί ο λοιμός του πελοποννησιακού πολέμου ώστε να παρθεί η καθοριστική απόφαση το χειμώνα του 426/5π.Χ., όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης, για την δεύτερη κάθαρση. Τότε ανασκάφτηκαν όλοι οι τάφοι της Δήλου και μεταφέρθηκαν τα λείψανα στο γειτονικό νησί, στη Ρήνεια, σ’ ένα κοινό τάφο, το βόθρο κάθαρσης. Επίσης όρισαν να μεταφέρονται εκεί οι ετοιμοθάνατοι και οι έγκυες γυναίκες. Απαγορεύτηκε δηλαδή στους Δηλίους όχι μόνο να πεθαίνουν στο νησί τους αλλά και να γεννιούνται. Οι κάτοικοι της Δήλου προσέφυγαν στο Δελφικό Μαντείο στην προσπάθειά τους να ματαιώσουν τις σκληρές αποφάσεις των ισχυρών συμμάχων, αλλά δεν τα κατάφεραν.
Μετά από οκτώ χρόνια, το 2011, επισκέφθηκα πάλι το νησί. Τότε κυριαρχούσαν στα ΜΜΕ οι αλλεπάλληλες υποβαθμίσεις της Standard & Poor’ s και των άλλων σύγχρονων κέντρων εξουσίας του κόσμου. Οι υποβαθμίσεις ηχούσαν σαν καταδικαστικοί χρησμοί κι όλα έμοιαζαν τόσο μακρινά από εκείνη την ατμόσφαιρα του 2003, εκείνη την αναμονή της γιορτής και του μέλλοντος που έλαμπε ανοιχτό και ανέφελο. Φαντάζομαι πως και οι κάτοικοι της Δήλου, σίγουροι για τις τιμές που απολάμβαναν στο ιερό νησί τους, περίμεναν ένα τέτοιο μέλλον με εμπιστοσύνη. Όταν αντιμετώπισαν πρώτη φορά την απόκριση από το Μαντείο των Δελφών για τη μεταφορά των τάφων των προγόνων τους, ίσως και να μη θορυβήθηκαν ιδιαίτερα. Απολάμβαναν ακόμη την ευμάρεια και κάποια προνόμια από τους συμμάχους τους. Ήρθε όμως ο τελεσίδικος χρησμός και καταδικάστηκαν οριστικά. Μετά την ιερή “κάθαρση” έγιναν σιγά-σιγά ξένοι στη γη τους.
Αυτά για την Ιστορία που δυστυχώς επαναλαμβάνεται σε νέα πλαίσια, διαφορετικές συνθήκες, ωστόσο πάντα με τα ίδια κίνητρα, τα ίδια λάθη και τα ίδια ανθρώπινα πάθη που μένουν αναλλοίωτα στους αιώνες…
- “Ιστορία του Ελληνικού Έθνους”, Εκδοτική Αθηνών
- ο.π.